Porady logopedy

Rozwój mowy dziecka

Człowiek nie rodzi się z umiejętnością mowy. Proces ten dziecko nabywa od otoczenia drogą naśladownictwa. Bardzo ważne znaczenie w rozwoju mowy ma słuch. W przypadku, gdy jest on u dziecka uszkodzony mowa nie wykształca się.
Mowa kształtuje się kilka lat. Wyróżnia się następujące okresy jej rozwoju:

· okres melodii – w pierwszym roku życia
· okres wyrazu – w drugim roku życia
· okres zdania – w trzecim roku życia
· okres swoistej mowy dziecięcej – od 3 do 7 roku życia

Okres melodii

Pierwszym aktem komunikacji z otoczeniem jest krzyk i płacz.. Jego zróżnicowanie informuje opiekunów
o rożnych potrzebach dziecka. Około 3 miesiąca życia dziecko zaczyna wydawać dźwięki przypadkowe, najczęściej gardłowe. Jest to tzw. okres głużenia . Głużenie nie jest uwarunkowane naśladownictwem dźwięków , tzn., że głużą również dzieci głuche. U tychże dzieci okres ten może utrzymywać się do 18 miesiąca życia. Po tym okresie dzieci te milkną, mowa nie wykształca się, u dzieci niedosłyszących wykształcona mowa jest nieprawidłowa.
U dzieci z prawidłowym słuchem w okresie ok. 6 miesiąca życia pojawia się powtarzanie zasłyszanych dźwięków – pojedynczych, bądź sylab, które nie mają żadnego znaczenia. Okres ten nazywamy gaworzeniem. Dzieci głuche nie gaworzą. W tym czasie dziecko zaczyna reagować na melodię języka, znaczenia słów jeszcze nie pojmuje. Pod koniec pierwszego roku dziecko zaczyna rozumieć znaczenie pewnych słów i zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy. Zazwyczaj rozumie więcej niż jest w stanie samo wypowiedzieć.

Okres wyrazu

Pojawiają się takie dzięki mowy jak: samogłoski – a, i , u, spółgłoski: d, n, m, t, b, ś, dź.
Dziecko potrafi powtórzyć niektóre wyrazy. Początkowo wyraz kojarzony jest z określonym, konkretnym przedmiotem, z czasem dziecko jest w stanie wyabstrahować słowo dla niewidocznych dla niego przedmiotów. Takie działanie świadczy o umiejętności tworzenia pojęć. Brzmienie wyrazów jest jeszcze bardzo zniekształcone, często są przestawiane sylaby, skracane wyrazy, grupy spółgłoskowe upraszczane.

Okres zdania

Stopień rozumienia mowy znacznie się poszerza. Dziecko zaczyna używać zdań w swoich wypowiedziach, początkowo są to zdania dwuwyrazowe. Najczęściej używa rzeczowników, mniej czasowników /często stosuje błędne formy/, kilkanaście przymiotników i próbuje stosować już spójniki. Artykulacja nadal jest zniekształcona . Szereg dźwięków trudniejszych dziecko zamienia na łatwiejsze. Okres ten jest bardzo ważny dla rozwoju mowy, gdyż w tym czasie zostają stworzone podstawy systemu językowego w jego aspektach: leksykalnym, fonetycznym i morfologicznym.

Okres swoistej mowy dziecięcej

Następuje gwałtowne zwiększanie zasobu słownictwa czynnego i biernego/pojęć/. Formy gramatyczne są coraz bardziej poprawne, jak również coraz bardziej poprawna wymowa. Dziecko jest zrozumiałe przez otoczenie. W wieku trzech lat samogłoski e, a, mogą być jeszcze zastępowane przez a, spółgłoski sz, ż, cz, dż mogą być zastępowane przez s, z, c, dz, bądź ś, ź, ć, dź, grupy spółgłosek upraszczane, a głoska r jest zastępowana j lub l.
Mowa dziecka w tym czasie często jest urozmaicona „śmiesznymi wyrazami”/tzw. neologizmami/, które ono tworzy na skutek niewystarczającej wiedzy o języku chcąc naśladować otoczenie.
W wymowie czterolatka głoski s, z, c ,dz powinny być już prawidłowe. U niektórych dzieci pojawiają się prawidłowe głoski sz, ż, cz, dż, oraz głoska l w miejscu r, a nawet prawidłowa r.
Niektórzy autorzy uważają, że normalnie rozwijające się dziecko opanowuje technikę mówienia około piątego roku życia.

Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo. Jest on zależny od ogólnego rozwoju psychoruchowego dziecka, od wpływu środowiska /najważniejsze jest środowisko domowe, duże znaczenie ma też środowisko przedszkolne, jeśli dziecko uczęszcza do przedszkola/. Podanych wyżej przedziałów czasowych nie należy traktować za regułę. Różna może być dynamika przyswajania mowy. Jeżeli czujemy niepokój związany z rozwojem naszych dzieci należy kontaktować się ze specjalistami.
Podając za Ireną Styczek, że „dziecko siedmioletnie powinno w zasadzie wymawiać wszystkie głoski prawidłowo, zdarza się jednak, że ten okres przedłuża się i rozwój bywa opóźniony” chciałbym z optymizmem dodać, że wczesna interwencja, owocna współpraca środowiska domowego ze specjalistami, pozwala na ujawnianie i minimalizowanie ewentualnych późniejszych problemów z nauką.

Opracowanie : Dorota Kurek

 

Ćwiczenia  sprawności narządów artykulacyjnych

Podstawowymi  czynnikami wpływającymi na kształtowanie się mowy jest słuch oraz gotowość narządów artykulacyjnych do określonych, precyzyjnych ruchów.  Narządy artykulacyjne to język, wargi, zęby, podniebienie miękkie oraz żuchwa.

Ruchy warg potrzebne są do wykształcenia m.in. wszystkich samogłosek, spółgłosek wargowych, takich jak np. :  m, p, b,  wargowo- zębowych : w, f oraz innych, np. głoski sz, przy której wargi powinny być lekko wysunięte i  zaokrąglone.

Język bierze udział w tworzeniu  wszystkich dźwięków mowy, dlatego jego sprawność jest kluczowa w nabywaniu umiejętności artykulacyjnych.

Podniebienie miękkie decyduje o poprawności głosek tzw. nosowych, a więc  m, n, ą, ę i innych dźwięków nosowych występujących w języku polskim.

Żuchwa też bierze udział w tworzeniu głosek, wpływa na poprawną barwę samogłosek, a także spółgłosek, przyczynia się do wyrazistości mówienia, dzięki jej  odpowiedniemu otwarciu uzyskujemy większe natężenie wypowiadanych dźwięków.

Ze względu na powyżej wymienione uwarunkowania przedstawiam kilka podstawowych ćwiczeń, które ułatwią dziecku nabywanie prawidłowych nawyków artykulacyjnych.

 

Ćwiczenia

Pionizowanie języka

•  Wysuwanie języka do noska /przy trudnościach ze spionizowaniem można nasmarować  dżemem, nutellą nad górną wargą. Zadaniem dziecka jest zlizanie słodkości językiem.
• Liczenie ząbków- przy otwartej buzi unosimy czubek języka do zębów, po kolei  dotykamy wszystkie zęby
• Masowanie  podniebienia twardego czubkiem języka od ząbków, daleko w kierunku gardła
• Kląskanie – przykleić  język do podniebienia, następnie go oderwać. Usłyszymy kląśnięcie języka/popularne  „koniki”.
• Pokazywanie językiem, gdzie jest nosek, oczy, włosy.

Spionizowany język umożliwia prawidłową wymowę  głosek  t, d, n, l, sz, ż, cz, dż, r

 

Spłaszczanie języka

• „Język śpi” –  ułożyć język płasko na dnie jamy ustnej, czubek języka dotyka do dolnych zębów, język jest nieruchomy, płaski, rozluźniony.
• Masowanie   czubkiem języka  dna jamy ustnej
• Wysuwanie języka na brodę/ języka cienkiego jak  żądło osy i szerokiego, rozluźnionego.

Uwaga: dzieci, które mają tendencję do wsuwania języka między ząbki nie powinny wykonywać ćw. W których język wysuwa się poza linię zębów, aby nie pogłębiać istniejącej już wady wymowy.

Spłaszczony język umożliwia  umożliwia  prawidłową wymowę głosek twardych np. s, z, c, dz/zamiast ś, ź, ć, dź, /, prawidłową wymowę samogłoski  a ,różnicowanie samogłosek y  :  i, itp.

 

Ćwiczenia warg

W uzyskaniu prawidłowej artykulacji pomagają sprawne wargi. Praca ich odbywa się głownie dzięki  działaniu mięśnia okrężnego warg. Ruchy warg oraz ich odpowiednie napięcie warunkują prawidłowe nabywanie  głosek takich jak:

– spółgłoski wargowe m, p, b

– spółgłoski wargowo – zębowe w, f

– spółgłoski typu: s, z, c, dz,……sz, ż, cz, dż,…..ś, ź, ć, dź.

– a także wpływają na  uzyskanie właściwej barwy samogłosek.

Sprawne wargi, oprócz sprawnego języka warunkują dobrą wyrazistość mówienia.

Pyszczki i ryjki:

   1. Ryjek myszki – wargi wyciągnięte, mocno zaciśnięte (wąski ryjek)
   2. Pyszczek świnki – rozluźnienie napięcia warg, wargi wysunięte, zaokrąglone, widać ząbki. Dziecko dotyka paluszkiem warg, aby stwierdzić, że są one miękkie.
   3. Trąba słonia – bardzo duże napięcie warg, przytrzymanie napięcia. Dziecko wyciąga wargi, tak jakby mu rosła trąba. Porusza „trąbą”.
   4. Rybka – wargi wyciągnięte i ściągnięte. Poruszać żuchwą.
   5. Zajączek – Unieść górną wargę w taki sposób, aby ukazały się górne ząbki. Wargi ściągnięte.
   6. Wściekły zajączek – wargi jak wyżej, zmarszczyć nosek.

 Minki:

   1. Uśmiechnąć się tak, aby było widać ząbki.
   2. Uśmiechnąć się „bez ząbków” –  wargi rozciągnięte, złączone.
   3. Uśmiech do ucha, na jedną stronę.(lewą i prawą).
   4. Smutna minka –  wargi w podkówkę.
   5. Zła minka – wargi mocno zaciśnięte oraz poruszona cała muskulatura twarzy.

     Wykonać kilkakrotnie, na zmianę.

Całuski:

   1. Wysyłamy całuski do ukochanych osób. Zwarcie warg powinno odbyć się, gdy wargi są wysunięte. Zbyt słabe wyciągnięcie warg świadczy o niedostatecznym napięciu.
   2. Długi buziak – przytrzymać wargi w pozycji wyciągniętej i przeciągać moment zwarcia.

Ćwiczenia na samogłoskach (Karmnik dla ptaków)

   1. A – buzia bardzo szeroko otwarta. Przez takie drzwi wejdzie wrona, bo jest duża.
   2. O –  żuchwa opuszczona, jak przy a, ale wargi zwężone. Teraz do karmnika wchodzi sroka – jest mniejsza od wrony.
   3. E – buzia rozciągnięta, jak w mocnym uśmiechu. Ząbki dość znacznie rozchylone. Przez takie drzwi przeciśnie się gołąbek.
   4. I – buzia lekko uśmiechnięta, ząbki lekko rozchylone. Teraz do karmnika po ziarenka może wejść szpak.
   5. U – wargi wyciągnięte, zbliżone do siebie. Przez taką małą szparkę może wejść tylko wróbelek.

U fryzjera:

   1. Myjemy wargi – czubek języka oblizuje mocno rozchylone wargi
   2. Czeszemy wargi – ząbki udają grzebień, pocierając o wargi.
   3. Suszymy wargi – zmniejszamy napięcie warg, wypuszczamy strumień powietrza, wargi lekko, bez  napięcia wydymają się.

Pojazdy:

   1. Naśladujemy pracę różnych pojazdów, aby wprowadzić wargi w wibrację (motory, traktory).

Koniki:

   1. Naśladujemy parskanie konia, aby rozluźnić wargi.

W przypadku sprawnie działającego mięśnia okrężnego parskanie jest ćwiczeniem rozluźniającym. U małych dzieci obserwuje się często wzmożone napięcie przy tym ćwiczeniu, dlatego nie oczekujmy od razu poprawności, która przyjdzie z czasem.

Każdą zabawę staramy się najpierw pokazać na sobie, potem ją nazwać w sposób zabawowy, aby dziecko kojarzyło te ćwiczenia z przyjemnością, a nie z trudnym obowiązkiem.

 

Opracowała  Dorota Kurek